บริเวณอำเภอธาตุพนมในปัจจุบัน เดิมมีชื่อว่า “ภูกำพร้า” เป็นที่อยู่อาศัยของชนเผาชนหนึ่งซึ่งมีศิลปวัฒนธรรมเป็นของตนเอง ตามประวัติ บริเวณองค์พระธาตุพนมเป็นที่ตั้งเมืองศรีโคตบูรณ์ ซึ่งเป็นเมืองหลวงของอาณาจักรศรีโคตบูรณ์ ต่อมาเมืองศรีโคตบูรณ์ย้ายไปตั้งอยู่ที่อื่น ชุมชนรอบองค์พระธาตุพนมก็ยังเป็นชุมชนใหญ่ดูแลรักษาองค์พระธาตุพนม ในรัชกาลที่ 5 ได้มีการจัดระเบียบปกครองขึ้นใหม่ ชุมชนธาตุพนมได้จัดเป็นบริเวณธาตุพนม ขึ้นกับมณฑลลาวพวน มีหน้าที่ปกครองดูแลจากมุกดาหารถึงนครพนม ท่าอุเทนและเมืองไชยบุรี รวมทั้งเขตเรณูนครด้วยต่อมา พ.ศ. 2440 ได้มีการจัดตั้ง จังหวัด อำเภอ หมู่บ้าน “บริเวณธาตุพนม เดิมขึ้นอยู่กับอำเภอเรณูนครและในปลายปี พ.ศ. 2449 สมเด็จพระกรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ได้เสด็จมาพักค้างคืนที่บริเวณข้างพระธาตุ 1 คืนและเมื่อเสด็จกลับกรุงเทพมหานคร จึงได้ตั้งอำเภอธาตุพนมขึ้น ในปี พ.ศ. 2450 เป็นต้นมา
1. สภาพทางภูมิศาสตร์
1.1 ที่ตั้ง อำเภอธาตุพนมเป็นอำเภอชายแดน ตั้งอยู่ทางตอนใต้ของจังหวัดนครพนม พื้นที่มีลักษณะเป็นแนวยาวตามฝั่งแม่น้ำโขง ห่างจากจังหวัดนครพนมประมาณ 52 กิโลเมตร ห่างจากจังหวัดสกลนคร ประมาณ 76 กิโลเมตร ห่างจากจังหวัดมุกดาหารประมาณ 50 กิโลเมตร และห่างจากกรุงเทพมหานครประมาณ 707 กิโลเมตร
1.2 ขนาดและรูปร่าง อำเภอธาตุพนมมีพื้นที่ทั้งหมด 357.76 ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ 223,600ไร่ เป็นพื้นที่ป่าไม้ 81.10 ตารางกิโลเมตร หรือ 50,686 ไร่ เป็นพื้นที่การเกษตร 246.29 ตารางกิโลเมตร หรือ 159,933 ไร่ เป็นพื้นที่อื่น ๆ 30.37 ตารางกิโลเมตร หรือ 18,981 ไร่ รูปร่างลักษณะเป็นแนวยาวตามฝั่งแม่น้ำโขง ความยาวประมาณ 39.75 กิโลเมตร ความกว้างเฉลี่ประมาณ 9 กิโลเมตร
1.3 อาณาเขต อำเภอธาตุพนมมีอาณาเขตติดต่อกับอำเภอ และจังหวัดใกล้เคียงดังนี้
ทิศเหนือ ติดต่อกับ อำเภอเมือง จังหวัดนครพนม
ทิศใต้ ติดต่อกับ อำเภอหว้านใหญ่ จังหวัดมุกดาหาร
ทิศตะวันออก ติดต่อกับ แม่น้ำโขง แขวงคำม่วน สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว
ทิศเหนือ ติดต่อกับ อำเภอนาแก อำเภอเรณูนคร จังหวัดนครพนม
1.4 ลักษณะภูมิประเทศ ภูมิประเทศของอำเภอธาตุพนม ส่วนใหญ่เป็นที่ราบลุ่ม ไม่มีภูเขา มีป่าไม้สลับ ประเภทป่าโปร่ง แม่น้ำสำคัญได้แก่ แม่น้ำโขง ลำน้ำก่ำ ลำห้วยแคนและลำห้วยเชือม เป็นต้น
2. สภาพการปกครอง
2.1 การปกครองส่วนภูมิภาค
2.1.1 อำเภอธาตุพนม แบ่งการปกครองเป็น 12 ตำบล 127 หมู่บ้าน ในเขตสุขาภิบาล 2 (ปัจจุบันเป็นเทศบาล)
2.1.2 ตำบลของอำเภอธาตุพนม ได้แก่
1. ตำบลธาตุพนม มีจำนวน 14 หมู่บ้าน
2. ตำบลธาตุพนมเหนือ มีจำนวน 8 หมู่บ้าน
3. ตำบลน้ำก่ำ มีจำนวน 17 หมู่บ้าน
4. ตำบลฝั่งแดง มีจำนวน 10 หมู่บ้าน
5. ตำบลนาหนาด มีจำนวน 9 หมู่บ้าน
6. ตำบลอุ่มเหม้า มีจำนวน 7 หมู่บ้าน
7. ตำบลโพนแพง มีจำนวน 6 หมู่บ้าน
8. ตำบลพระกลางทุ่ง มีจำนวน 16 หมู่บ้าน
9. ตำบลแสนพัน มีจำนวน 8 หมู่บ้าน
10. ตำบลกุดฉิม มีจำนวน 7 หมู่บ้าน
11. ตำบลดอนนางหงส์ มีจำนวน 10 หมู่บ้าน
12. ตำบลนาถ่อน มีจำนวน 14 หมู่บ้าน
2.2 การปกครองส่วนท้องถิ่น มีสุขาภิบาล 1 แห่ง มีหมู่บ้านในเขตสุขาภิบาล จำนวน 13 หมู่บ้าน องค์การบริหารส่วนตำบล 10 แห่ง